1
دانشیار دانشکده الهیات و ادیان، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.
2
دانشجوی دکتری، رشته مدرسی معارف، گرایش اخلاق اسلامی، دانشگاه قرآن و حدیث، تهران، ایران.
10.22034/hsr.2025.51740.1053
چکیده
بازخوانی احادیث بر مبنای نظریه‌های جدید نقد ادبی، یکی از روش‌های دستیابی به جنبه‌های ساختاری آن‌ها در عصر حاضر است. ازجمله این نظریه‌ها، نظریه‌های مطرح در عرصه نشانه‌شناسی است. این پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی به تحلیل روایات اخلاقی با مضمون انصاف ورزی بر اساس نظریه یاکوبسن می‌پردازد. این پژوهش بر اساس نظریۀ ارتباط کلامی یاکوبسن به بررسی انواع مؤلفه‌های ارتباط کلامی در روایات اخلاقی با مضمون انصاف ورزی و تبیین دلالت‌های شناختی آن می‌پردازد. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که در روایات اخلاقی با مضمون انصاف ورزی کدام یک از انواع نقشهای ششگانۀ ارتباط کلامی به‌کاررفته است و همچنین کارکردهای شناختی انواع نقشهای ارتباط کلامی در این روایات چیست؟ تبیین دلالت‌های شناختی و مفهومی مربوط به روایات انصاف ورزی بر اساس این نظریۀ ارتباط کلامی، حاکی از آن است حضور عناصر ارتباط کلامی؛ از جمله مؤلفه‌های «پیام»، «فرستندۀ پیام»، «گیرندۀ پیام»، «موضوع»، «رمز» و «تماس» نقش بسزایی در ترغیب مخاطبان نسبت به پایبندی به مصادیق انصاف در عرصه‌های گوناگون زندگی ایفا می‌کند. انصاف ورزی در روایات اخلاقی به‌مثابه یک اصل مهم اخلاقی، متناسب با زمینه و مخاطب، معانی مختلفی می‌تواند داشته باشد و اثرات گسترده‌ای در سطوح فردی و اجتماعی بر جای می‌گذارد. انصاف به‌عنوان یکی از فضائل اخلاق اسلامی، در سه محور اصلی ارتباط با خود، خدا و دیگران، جایگاه ویژه‌ای دارد. این بررسی نشان می‌دهد که در فرایند تولید و دریافت معنای انصاف ورزی، عوامل فرازبانی با قرارگرفتن در ساختار همدلی، ارجاعی، ترغیبی و زیبایی‌شناختی، نقش مهمی در القاء معنای ملموسی از انصاف ورزی ایفا می‌کنند.
)