تحلیل گفتمان انتقادی نقش و جایگاه زنان از منظر حضرت علی (ع) در نهج البلاغه بر پایه نظریه نورمن فرکلاف

کریمی, احمد; خیرالسادات محمدآبادی, مهتاب; شهیدی تبار, مصطفی

doi:10.22034/hsr.2025.51658.1060

تحلیل گفتمان انتقادی نقش و جایگاه زنان از منظر حضرت علی (ع) در نهج البلاغه بر پایه نظریه نورمن فرکلاف

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دانشیار گروه کلام اسلامی، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران.

² دانشجوی دکتری علوم و معارف نهج البلاغه، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران.

³ عضو هیأت علمی گروه زبان‌های خارجی، دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، ایران.

10.22034/hsr.2025.51658.1060

چکیده

نهج‌البلاغه، گزیده‌ای از رهنمودهای خلیفه و وصی بلافصل رسول مکرم اسلام، امام علی (ع)، منبعی کلیدی برای فهم گفتمان‌ اصیل اسلامی است. این پژوهش، گفتمان زنان در خطبه‌های 27 (جهادی) و 80 (سیاسی) و نامه‌های 14 (نظامی) و 31 (تربیتی) را با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف و در سه سطح توصیف (ویژگی‌های زبانی)، تفسیر (تولید و دریافت)، و تبیین (ساختارهای اجتماعی)، بررسی کرده است. یافته‌ها نشان داد که با نفی ایدئولوژی خشونت‌گرایانه و استثمارگرایانه عرفی و اموی علیه زنان، گفتمان علوی، بانوان را به‌عنوان سوژه‌های والا، مکمل، محترم، و لطیف بازنمایی کرده و با عطف‌نظر به آسیب‌پذیری عاطفی و اجتماعی بانوان، بر حفظ کرامت انسانی و حمایت از حقوق آنان و نیز پرهیز از ظلم و خشونت علیه زنان تاکید کرده و با به رسمیت‌شناختن گروه‌بودگی همه زنان حتی غیرمسلمان در جامعه دینی، هویت یک‌پارچه جامعه، انسجام اجتماعی و حقوق انسانی مشترک را آشکار می‌سازد. گفتمان علوی با تکیه بر مشروعیت دینی، به اصلاح پیش‌فرض‌های فرهنگی شناختی ناصواب درباره زنان می‌پردازد و اقتدار گفتمانی خود را با تکیه بر بینامتنیت قرآن و سنت نبوی و استفاده از عناصر هویت اجتماعی مانند غیرت و حمیت، تقویت می‌کند. پژوهش، شکاف نبود تحلیل گفتمانی جامع در متون اسلامی درباره زنان را پر می‌کند و با تکیه بر تفاسیر اسلامی بازتفسیری مدرن برای گفت‌وگوهای حقوق زنان ارائه می‌دهد. این تحلیل که در بافت تاریخی صدر اسلام صورت گرفت به درک عمیق‌تر جایگاه زنان در متون دینی کمک می‌کند و در سیاست‌گذاری حقوق زنان کاربرد دارد.

کلیدواژه‌ها