از مراقبه تا ذهن‌آگاهی: مقایسه ابعاد مراقبه در نهج‌البلاغه  با رویکردهای روانشناسی معاصر

هاشم‌زاده, سیّد علی اصغر; بهرامی, حمزه علی; هاشمی, مریم سادات

doi:10.22034/hsr.2025.51973.1082

از مراقبه تا ذهن‌آگاهی: مقایسه ابعاد مراقبه در نهج‌البلاغه با رویکردهای روانشناسی معاصر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ استادیار گروه معارف اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اهل بیت(ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

² دانشیار گروه معارف اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اهل بیت(ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

³ دکتری کلام اسلامی، مدرس دانشگاه فرهنگیان، اصفهان، ایران.

10.22034/hsr.2025.51973.1082

چکیده

مراقبه، به معنای پاسداری آگاهانه از خویش و نظارت مستمر بر اندیشه، نیّت، گفتار و کردار، از مفاهیم بنیادین اخلاق، عرفان و تربیت اسلامی است که در تمامی مکاتب معنوی و ادیان مطرح شده است. در سنّت اسلامی، مراقبه با مفهوم تقوا پیوند خورده و به‌ عنوان راهبردی چندبعدی برای صیانت از سلامت جسم، پالایش روح، اصلاح نیّت و رعایت حقوق اجتماعی معرفی می‌شود. با وجود ارجاعات پراکنده به این مفهوم در نهج‌البلاغه، تاکنون پژوهشی نظام‌مند که ابعاد جسمانی، معنوی، فردی و اجتماعی مراقبه در آموزه‌های علوی را بررسی و با نظریّه‌های معاصر روانشناسی تطبیق دهد، انجام نشده است. در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه‌ای، متن خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های نهج‌البلاغه با معیارهای ارتباط و بسامد مفاهیم کلیدی واکاوی و با نظریّه‌های روانشناسی معاصر مقایسه گردید. یافته‌ها در چهار حوزه اصلی طبقه‌بندی شدند: مراقبه جسمانی (صیانت از سلامت اعضا و قوای بدنی)، مراقبه معنوی (کنترل افکار، نیّت‌ها و حضور قلب)، مراقبه فردی (مدیریّت زمان، انرژی و خودارزیابی) و مراقبه اجتماعی (رعایت حقوق دیگران و مسئولیّت‌پذیری جمعی). نتایج نشان می‌دهد که آموزه‌های امام علی (ع) درباره مراقبه فراتر از مدیتیشن سکولار و معادل‌های روانشناختی نظیر «ذهن‌آگاهی» و «خودتنظیمی» است. این نگرش با محوریّت تقوا، چارچوبی یکپارچه فراهم می‌آورد که رشد اخلاقی، سلامت روان و مسئولیّت اجتماعی را در هم می‌آمیزد. چنین چارچوبی می‌تواند الهام‌بخش طراحی برنامه‌های خودمراقبتی و مداخلات روانشناختی باشد که هم به تعالی معنوی و هم به بهبود تاب‌آوری روانی و انسجام اجتماعی کمک کند.

کلیدواژه‌ها